by Brakhage - enkele gedachten

‘Brakhage wants to make you see’.

Dit is een bekend citaat van Brakhage kenner Fred Camper en zou prima als samenvatting kunnen dienen voor het complete oeuvre van Stan Brakhage. Het is zien in de meest letterlijke zin van het woord, want er is een cruciaal verschil tussen kijken en zien, een verschil wat helaas niet iedereen lijkt te begrijpen. Kijken is enkel de daad op zich, terwijl zien een resultaat impliceert. Je kunt heel goed kijken zonder te zien, maar nooit zien zonder te kijken. Als ik met een vriend in de bioscoop zit en ik staat hem aan met de opmerking ‘moet je daar die figuur met dat lelijke shirt zien zitten’ en mijn vriend kijkt wel, maar ziet niet wie ik bedoel, dan heeft die vriend wel gekeken, maar niet gezien. Hetzelfde is uiteraard met een film aan de hand: iedereen kan een film kijken, maar niet iedereen kan die film zien of in dezelfde mate zien. Sommige mensen zien nu eenmaal meer in een film en begrijpen deze film daardoor ook beter, dat is onvermijdelijk. Maar niet alleen bij films is dit het geval, het gebeurt ook constant in ons dagelijks leven: sommige mensen zijn zich bewuster van alles om zich heen dan anderen en hoewel een dergelijk groter bewustzijn ook meer ergernis met zich kan meebrengen, valt die mogelijke extra ergernis in het niet bij de intense geneugten van het meer voelen en ervaren. Welnu, de films van Stan Brakhage willen de kijker trainen in exact dit soort grotere bewustzijn en observatievermogen.

In zijn bekendste essay ‘Metaphors on Vision’ schreef Brakhage zelf: ‘Imagine an eye unruled by man-made laws of perspective, an eye unprejudiced by compositional logic, an eye which does not respond to the name of everything but which must know each object encountered in life through an adventure of perception. How many colors are there in a field a grass to the crawling baby unaware of ‘Green’? How many rainbows can light create for the untutored eye? How aware of variations in heat waves can that eye be? Imagine a world alive with incomprehensible objects and shimmering with an endless variety of movement and innumerable gradations of color. Image a world before the ‘beginning was the word’.

Met deze paar regels beschreef Brakhage in wezen zijn complete oeuvre, of beter gezegd de wijze waarop hij hoopte dat mensen dat oeuvre konden ervaren. Brakhage streefde naar een soort pure vorm van visie, een visie die niet gedomineerd wordt door betekenis of doel, maar door de pure sensatie van het zien en ervaren zelf. Hij streefde naar de onbelemmerde visie van die baby in het gras en de pure verwondering die daarmee gepaard gaat. Als de meeste mensen een huis zien, dan is dat exact wat de meeste mensen zien: een huis, een object om in gewoond te worden. Met andere woorden, mensen koppelen hun visie automatisch aan de functie van het object wat ze zien en gaan daarmee voorbij aan de sensuele oppervlaktesensatie van het object. De puur esthetische waarde van alles om ons heen is iets wat veel mensen of helemaal niet zien of slechts zeer onbelangrijk vinden en Brakhage’s films proberen dat beeld weer recht te trekken. Vrijwel iedereen aan wie ik Brakhage voor het eerst laat zien, gaat vrijwel zonder uitzondering zoeken naar wat ze nu precies zien. Dit is een vrij natuurlijk reactie, want als je een abstractie van een groter geheel ziet, wil je vrijwel automatisch weten wat dat grotere geheel nu precies is, maar dat is nu juist exact waar Brakhage tegen vecht. Zijn positie is dat het niet uitmaakt of je kunt herkennen of een bepaald beeld een onderdeel is van een boom, gezicht, deur of plant - het gaat voornamelijk om de perceptuele sensatie. Dat wil niet zeggen dat de functies van objecten volstrekt onbelangrijk zijn, dat zou nonsens zijn, maar wel dat ze overgewaardeerd zijn en dat er een heel scala aan zintuiglijke waarneming en plezier op die manier verloren gaat.

Brakhage’s doel is in mijn ogen niet eens zo verschillend dan dat van John Cassavetes in zijn films, maar waar Brakhage streefde naar pure visie, deed Cassavetes dat met emotie. In film na film plaatste Cassavetes zijn personages in de meest extreme situaties, om op die manier door een soort muur van etiquette en gedragsregels heen te breken en mensen emotioneel te bevrijden. Cassavetes was van mening dat te veel mensen emotioneel veel te beperkt waren, ingekapseld als het ware door gedragsregels, opvoeding en etiquette. Mensen gedragen zich niet zoals ze zich horen te gedragen, maar zoals ze denken dat ze zich horen te gedragen, tot op het punt dat ze volledig het contact met hun emoties verloren zijn omdat ze zich zo druk maken om hun ‘fatsoen’. Door zijn personages in zulke extreme situaties te storten, zocht Cassavetes vervolgens naar een soort expressieve bevrijding, zowel bij zijn personages als idealiter ook bij de kijker. Ook Brakhage zocht met zijn films naar een bevrijding, een bevrijding waarin mensen zich (tenminste gedeeltelijk) losmaken van hun opvoeding en ontwikkeling en terugkeren naar veel meer perceptuele manier van zien en ervaren.

De films van Brakhage proberen ons duidelijk te maken dat er constant, overal om ons heen esthetisch plezier schuilt. Want Brakhage promoot zeker geen Oscar Wilde-esque ‘l’art pour l’art’ of iets dergelijks, waarin kunst of esthetiek volledig losgekoppeld wordt van het dagelijkse leven en enkel volledig op zichzelf genoten moet worden. Integendeel, Brakhage wijst op de schoonheid waar we constant door omringd worden, maar die door de meeste mensen niet gezien of ervaren wordt. Het is ook exact om die reden dat Brakhage constant geprobeerd heeft om de grenzen van kunst op te rekken. Het meest berucht zijn de films waarin hij geboortes toont of serie daadwerkelijke autopsies (‘The Act of Seeing with One’s Own Eyes’), maar ook een openhartoperatie (‘Deus Ex’) of het wegrotten van een hond (‘Sirius Remembered’) behoort tot Brakhage’s filmkeuze. Andrei Tarkovsky barste in woede uit toen Brakhage hem ‘Window Water Baby Moving’ (een film over de geboorte van zijn eerste kind) liet zien, omdat kunst volgens Tarkovsky altijd een mysterie moest hebben en dit veel te wetenschappelijk was om nog kunst te kunnen zijn. Maar een dergelijk elitair karakter van kunst was juist exact waar Brakhage zijn gehele carrière tegen gevochten heeft: hij wilde mensen er op wijzen dat een sensuele schoonheid niet beperkt is tot alleen kunst, maar constant overal om ons heen aanwezig is en dat kunst en dagelijkse realiteit niet gescheiden zijn maar juist organisch in elkaar horen over te lopen. De ideale situatie is dat mensen door het aandachtig en goed kijken naar Brakhage films getraind worden om vergelijkbare schoonheid in hun dagelijkse leven te zien. De kleur van een tafel, de wijze waarop het zonlicht naar binnenvalt of het dwarrelen van sneeuwvlokjes kan op deze manier leiden tot een esthetische ervaring.

De natuur is extreem belangrijk uiteraard voor Brakhage, aangezien hij met twee benen in de Romantische traditie stond. Wikipedia omschrijft de Romantiek als volgt: “In de romantiek werd, in reactie op de Verlichting,de subjectieve ervaring als uitgangspunt genomen. Hierdoor kwamen introspectie, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding centraal te staan”. Over de rol van de natuur in de Romantiek schrijft Wiki het volgende: “De romanticus had een zekere afkeer van de (zich ontwikkelende) industrie, de techniek en de steden. Plekken die nog niet door de menselijke ratio waren bezoedeld kregen de eretitel natuur. In de Romantiek nam de verheerlijking van de natuur bijna religieuze vormen aan. Romantici ontwikkelden een bijzondere waardering voor wildernis omdat zij veronderstelden dat daarin de meest authentieke, pure vorm van natuur te vinden is. Daarnaast ging men uit van een eenheid van mens en natuur.” Brakhage heeft praktisch zijn gehele leven in het zeer natuurrijke Boulder gewoond en een dergelijke eenheid van mens en natuur leek voor hem dan ook vanzelfsprekend te zijn en in veel films staat de schoonheid die de natuur van zichzelf te bieden heeft centraal. Toch beperkte Brakhage zich geenszins tot de natuur, want volledig in lijn met zijn visie vond Brakhage minstens zoveel schoonheid in steden of stedelijke gebieden – alles om ons heen is immers mooi of potentieel mooi.

De schoonheid van de natuur werd echter nooit zomaar getoond in zijn films. Want hoewel strikt genomen al zijn films documentaires zijn, is vrijwel geen enkele film van een sec verslag zonder esthetische interventie van Brakhage. Het zijn geen ansichtkaarten films of Bob Ross schilderijen, waarin zo weinig mogelijk artistieke tussenkomst is. In vrijwel al zijn films is sprake van een esthetische verdubbeling, waarin de esthetische schoonheid van bijvoorbeeld de natuur op een esthetische wijze wordt vastgelegd. Brakhage transformeert het dagelijkse leven tot een esthetisch object, dankzij de manier waarop hij dit leven presenteert in zijn films. Je zou kunnen claimen dat hij hiermee een breuk creëert tussen kunst en de dagelijkse realiteit, aangezien niemands leven er uit ziet als een Brakhage film. Dat klopt ook zeker, want Brakhage’s films tonen een extreem verhoogde esthetische visie van het leven, iets wat in het dagelijks leven nooit te bereiken valt. Maar in plaats van dat te zien als een breuk, lijkt het me beter om het te zien als het verlengde, als een soort ideaalbeeld dat wellicht in het dagelijks leven nooit te bereiken valt, maar dat desalniettemin in enigszins verwaterde of afgezwakte vorm wel degelijk haalbaar is. De esthetische sensualiteit kon namelijk wel doorgetrokken worden in je dagelijkse realiteit, het is dan enkel nog een kwestie van gradatie.

Mensen die ervaring hebben met LSD of andere psychedelische drugs zouden dit goed moeten kunnen begrijpen, aangezien de parallellen tussen LSD en Brakhage zo sterk zijn dat ze niet genegeerd kunnen worden. Nu is iets als LSD bij mijn weten nooit een ingrediënt geweest van Brakhage’s visie, ik heb zelfs geen idee of hij het ooit gebruikt heeft, maar dat is redelijk irrelevant, aangezien de connectie zo sterk aanwezig is. Allereerst is er uiteraard de overduidelijke parallel tussen de manier waarop de films van Brakhage er uit zien en de wijze waarop de wereld ervaren wordt onder invloed van LSD: om het maar even kort door de bocht te zeggen, je ervaart je realiteit onder invloed van LSD alsof je in een Brakhage film beland bent. De enorme intensivering van kleur, de traditionele ordening die plaatsmaakt voor chaos en het feit dat je zintuiglijke waarneming zo versterkt wordt en verandert van doelmatige perceptie naar perceptuele sensualiteit (Aldous Huxley’s ‘The Doors of Perception’) – het zijn allemaal exact de zaken die Brakhage in al zijn films promoot. Je zou zonder overdrijven kunnen stellen dat het ideaal van de esthetische gewaarwording die een Brakhage film teweeg wil brengen onder invloed van LSD ook in je dagelijkse realiteit gerealiseerd wordt. Sceptici claimen dan uiteraard direct dat een dergelijke extreem verhoogde esthetische gewaarwording enkel mogelijk is onder invloed van LSD en niet als je ‘nuchter’ bent. Dat is ook zo. Echter, een goede psychonaut is in staat om de inzichten die hij onder invloed van LSD opdoet door te trekken naar zijn dagelijkse realiteit, waardoor de hele LSD ervaring dus een plaats krijgt in dat dagelijks leven in plaats van dat er een breuk plaatsvindt. Het punt is namelijk dat je tijdens de LSD ervaring een manier van kijken en ervaren leert die compleet anders is dan de ‘normale’ manier, dat je het leven vanuit een compleet andere invalshoek benadert. Het is daarbij overigens niet zo dat die alternatieve zienswijze de traditionele manier van zijn vervangt, maar juist gebroederlijk aanvult – in plaats van een manier van ervaren, krijg je er dan twee en iedereen begrijpt dat twee invalshoeken van hetzelfde fenomeen beter en completer zijn dan een. Eens in de maand LSD (of eens in de twee maanden of zelfs nog minder frequent) nemen stelt de psychonaut in staat om deze alternatieve belevingswijze te trainen en te behouden, waardoor juist de momenten dat je zonder LSD de wereld ervaart mooier en beter worden omdat je een aanvullende manier van ervaren en zien hebt verkregen. In dit opzicht vervullen LSD en de films van Brakhage dus exact dezelfde functie omdat ze beiden de kijker/gebruiker een esthetische training geven en leren om de wereld door een andere, meer sensuele bril te benaderen.

Het is ook juist om deze reden dat de omstandigheden waaronder je een Brakhage film kijkt zo extreem belangrijk zijn. Aangezien zijn films geen personages of verhaal bevatten, blijft er niets anders over dan de sensuele ervaring van het zien. De visuele presentatie is letterlijk het enige wat er in een Brakhage film is en als deze dus niet voldoet, blijft er niets van de films over. De meest ideale situatie is om de films op celluloid geprojecteerd te zien op een groot scherm in een volledig donkere ruimte, omdat op die manier de warmte van de kleuren, de textuur van de beelden, de vaak intense afwisseling van licht en donker en de soms duizelingwekkende kracht van de camerabewegingen het best tot hun recht komen. De films moeten je verleiden dankzij hun sensuele transformatie van het alledaagse leven en als je ze bijvoorbeeld op youtube kijkt dan zijn de films (om in de onsterfelijke woorden van ‘The Rocky Horror Picture Show’ te spreken) ‘sensual as a pencil’ en blijft er letterlijk niets van over. Maar zelfs de oorspronkelijke DVD was niet toereikend, omdat dankzij de hevige compressie zo ontzettend veel warmte en gevoel verloren ging in de films. Ik weet dat veel mensen denken dat dit allemaal onzin is en dat het allemaal wel meevalt met het verschil tussen DVD en celluloid vertoning, maar als je eenmaal het verschil zelf ervaren hebt, sta je versteld van hoe groot dit verschil is. Het is daarom dat de onlangs uitgegeven blu-ray uitgave van Criterion zo’n geschenk uit de hemel is, omdat blu-ray veel meer dan DVD het echte celluloid filmgevoel kan benaderen. Het is het misschien nog niet helemaal, maar het komt wel zo akelig dicht in de buurt, dat, als je het fenomeen van vervaalde oude prints in acht neemt, je kunt stellen dat de blu-rays (mits in een volledig donkere ruimte en op een zo groot mogelijk scherm) nu in veel gevallen een zelfs betere beleving geven dan echte celluloidvertoning.