The Scarlet Empress (Josef von Sternberg, 1934) *****

Tussen de films ‘Blonde Venus’ en ‘The Scarlet Empress’ zit een periode van twee jaar en er is een ongewoonlijk scherpe scheiding te bespeuren in het oeuvre van Sternberg van voor ‘Blonde Venus’ en erna, want de laatste twee films die hij met Dietrich maakte zijn beduidend uitzinniger en extravaganter dan alles wat ervoor kwam. Het is natuurlijk maar speculeren wat die omslag veroorzaakt heeft, maar een van de redenen zou heel goed de publieke reactie op ‘Blonde Venus’ kunnen zijn. Die film is namelijk een van de weinige Sternberg films die enigszins als realistisch bestempeld kan worden en die bovendien een contemporaine Amerikaanse setting heeft in plaats van een exotische fantasie. ‘Blonde Venus’ kreeg veel kritiek over zich heen omdat de film ongeloofwaardig zou zijn dankzij zijn realistische inslag, waarbij vooral Marlene Dietrich het moest ontgelden. Want waar zij in alle films ervoor een exotische schoonheid gespeeld had (met haar rol als Shanghai Lily in ‘Shanghai Express’ als hoogtepunt), daar moest zij in ‘Blonde Venus’ ineens doorgaan voor Amerikaanse moeder in een Depressie setting (het is overigens bijzonder om te zien hoeveel moeite Sternberg gedaan heeft om de aspecten van de Depressie en diens sociale context zoveel mogelijk naar de achtergrond te verbannen, geheel in lijn met zijn walging voor alles wat realistisch is). Het lijkt wel dat Sternberg in reactie op deze kritiek besloten had om zover in de andere richting door te slaan dat dergelijke geluiden nooit meer te horen zouden zijn en hij zichzelf volledig kon verliezen in pure fantasie. Het heeft hierbij zeker geholpen dat Paramount in 1934 volledig ontregeld was en Sternberg zo goed als volledig zijn gang kon gaan, want in iedere enigszins functionerende studio had een project als ‘The Scarlet Empress’ simpelweg direct tegengehouden geworden – het is zonder twijfel een van de meest uitzinnige en onwaarschijnlijke films ooit in Hollywood gemaakt. Het ironische is dat de film een historische film is, het gaat over een echt bestaand hebbende figuur, Catharina de Grote. Maar Sternberg gaat zo vrijelijk om met de feiten dat iedereen die de film realistisch benadert al snel hoofdpijn zal krijgen. Het is overigens niet zo dat Sternberg de feiten volledig negeert, hij gaat er enkel bijzonder vrij en creatief mee om. Neem bijvoorbeeld de veel bestreden mythe dat Catharina om het leven gekomen is doordat ze seks had met een paard – Sternberg [spoiler]eindigt de film met het beeld van een intens lachende Dietrich die naast haar paard staat[/spoiler], een ultiem perverse knipoog van Sternberg. Het gevolg van deze vrijelijke benadering is dat het meest stijve en bespottelijke genre dat er is, het kostuumdrama, getransformeerd wordt tot een speelse wervelwind die enkel datgene uit de geschiedenis gebruikt wat het wil.

Sternberg zelf noemde de film een ‘excursion into style’ en dat is ook alles wat het is, puur stijl en decoratie. Het is eigenlijk niets meer dan een peperdure aflevering van een soap. Mensen die film omwille van het verhaal kijken zijn bij Sternberg sowieso aan het verkeerde adres, maar bij ‘The Scarlet Empress’ helemaal – het verhaal is duidelijk slechts een excuus voor zijn overweldigende esthetische stijl. Als er nog mensen waren die bereid waren het verhaal serieus te benaderen, dan neemt de film hen de wind direct uit de zeilen door simpelweg aan het begin van de meeste scènes middels tussentitels al te verklappen wat er in de scène gebeuren gaat. Alles wat je ziet is dus slechts een verdubbeling van wat reeds gezegd (of geschreven liever) was. Sternberg’s fetisjistische stijl is natuurlijk altijd gericht geweest op overdadige details en versieringen, maar in deze film bereikt het zijn climax: werkelijk iedere compositie is dichtgemetseld met een barokke overdaad aan detail en decoratie. De film ís enkel decor en er is nauwelijks onderscheid tussen decor/objecten en mensen, alles vormt een soort brei. Zoals altijd bij Sternberg heeft dit de functie om de leesbaarheid van de personages te verkleinen, om duidelijk te maken dat mensen zichzelf nooit bloot geven. Want zoals in al zijn films spelen de personages in deze film ook weer constant spelletjes en gaan ze schuil achter maskers. Want de grap is natuurlijk dat Sternberg in al zijn bewuste oppervlakkigheid en speelsheid toch weer vreselijk diepzinnige dingen zegt.

Ik heb in relatie tot ‘The Killing of a Chinese Bookie’ al eerder de link gelegd tussen Sternberg en John Cassavetes en dat zou ik ook nu weer kunnen doen. Want hoewel beide artiesten in veel opzichten diametraal tegenover elkaar staan, hebben ze een essentieel aspect gemeen en dat is dat ze beiden niet geloven in een vaststaande identiteit. Beiden geloven (terecht) dat mensen onderhevig zijn aan constante veranderingen, dat een mens in een staat van constante flux is. Het grote verschil is echter de benadering van dit fenomeen, want waar Cassavetes deze verandering altijd zoekt in intermenselijke relaties, daar legt Sternberg de oorzaak bij de omgeving van de mens. Vrijwel al zijn personages in zijn films zijn namelijk een speelbal van processen of invloeden waar ze zelf geen of nauwelijks invloed op kunnen uitoefenen en waardoor ze veranderd worden. Het enige wat zijn personages doen is zich zo goed mogelijk boven water te houden in de draaikolk, om het spel zo goed mogelijk mee te spelen. ‘The Scarlet Empress’ geeft een van de meest duidelijke articulaties van dit principe, in de vorm van [spoiler]het jonge, onschuldige meisje (nou ja, met die gruwelijke fantasie aan het begin ontneemt Sternberg het meisje een groot deel van haar ogenschijnlijke onschuldigheid) dat naar Rusland wordt gesleept om daar eerst kennis te maken met de harde wereld, dan de intrige en achterklap in het keizerlijke hof om vervolgens dat spel mee te leren spelen en als winnares te triomferen[/spoiler]. Dietrich kent vele gezichten en vele gedaantes in deze film en ieder gezicht is het directe gevolg van oncontroleerbare invloeden die ervoor zorgen dat ze zich iedere keer weer moet aanpassen.

Iets meer dan een jaar geleden zag ik deze film voor het eerst en het was toen de eerste Sternberg film die ik zag die me werkelijk overtuigde. Inmiddels is er gruwelijk veel veranderd en kan ik Sternberg tot een van mijn absolute favoriete regisseurs rekenen, misschien wel de favoriete. Het is opmerkelijk hoe ik me werkelijk geen seconde verveel tijdens zijn films, ze vliegen werkelijk voorbij en ik ben constant geboeid. De enige kritiek die ik dan ook op deze film geven kan is dat hij met zijn 101 minuten minstens vier uur te kort duurt. De onlangs verschenen Universal UK DVD is overigens fantastisch en veruit superieur aan de oude Criterion en ook goedkoper bovendien; voor ongeveer 10 euro al te krijgen op Amazon. Niemand zou zonder Sternberg mogen leven, dat is als leven zonder de sterren en de maan, om Kurosawa te parafraseren.