Citizen Kane *****

Regie: Orson Welles (1941)

Citizen Kane wordt inmiddels algemeen beschouwd als de beste film ooit gemaakt. Wat moet je verwachten van een film met een dergelijke kwalificatie? Nou, niet veel. Want hoe je het ook wendt of keert, geen enkele film kan opleven tegen dergelijke verwachtingen. Wat is immers de beste film ooit gemaakt? Welke criteria gebruik je daarvoor? Is het ook niet iets wat veel te maken heeft met persoonlijke smaak of insteek? Natuurlijk is 'Citizen Kane' een steengoede film, maar het is ook een film die al meer dan 65 jaar oud is en derhalve een behoorlijk eind afstaat van onze huidige belevingswereld. Dus we zetten even de notie 'beste film aller tijden' opzij en gaan proberen de oorzaken te typeren waarop die status gebaseerd is. Toen ik hem zelf voor de eerste keer zag, ontging mij namelijk meer dan de helft. Pas toen ik de film voor de tweede keer zag, zag ik die dingen die de film zo ontzettend goed maken. Nu was het alweer de vijfde (of zesde) keer dat ik de film zag en de tweede keer in de bioscoop, hoewel de eerste keer om tien uur ’s ochtends was, niet mijn sterkste tijd. Ik was deze keer behoorlijk moe en vreselijk verkouden dus vreesde het ergste, maar puur de schoonheid en klasse van de film hebben me op de been gehouden. Ik was wederom volledig ingepakt door de vloeiendheid van de film en hij was voorbij voor ik het in de gaten had.

'Rosebud'

Dit is het laatste woord dat Charles Foster Kane (gespeeld door Orson Welles) spreekt voordat hij het aardse met het hemelse verwisselt. We leren daarna in een journaalfilmpje dat Charles Foster Kane een van Amerika's bekendste en machtigste mannen was, een krantenmagnaat die ontzettend veel invloed had. Maar waarom sprak Kane uitgerekend dat ene woord uit, 'Rosebud'? Wat betekent dat woord toch? En is het niet vreemd dat de mensen eigenlijk heel weinig weten van deze man? Er moet een goede reden zijn geweest voor Kane om juist dat ene woord te spreken en waarschijnlijk zal men, als men de betekenis van 'Rosebud' achterhaalt, meer inzicht krijgen in de persoon die Charles Foster Kane was. De journalist Thompson wordt er door zijn baas Rawlston op uitgestuurd om iedereen die Kane van dichtbij gekend heeft te interviewen in de hoop op die manier de betekenis van 'Rosebud' te achterhalen.

Dit is in een notendop het verhaal van de film 'Citizen Kane' en hiermee hebben we ook direct een van de grote kwaliteiten van de film te pakken: de verhaalstructuur. Het verhaal begint namelijk op het einde, met de dood van Charles Foster Kane en de rest van de film wordt voornamelijk verteld in flashbacks. We zien namelijk de journalist Rawlston op zijn queeste om alle bekenden van Kane te ondervragen en iedere ondervraagde komt vervolgens met zijn verhaal over een deel van het leven van Kane. En beetje bij beetje komen we als kijker meer te weten over wie die Kane nu precies was. 'Citizen Kane' is een van de eerste voorbeelden in de filmgeschiedenis waarin zo intensief met flashbacks gewerkt wordt. En men werkt niet zomaar met flashbacks, maar op een verduiveld intelligente manier.

Ten eerste valt het op, dat ieder personage zijn eigen beeld heeft van Charles Foster Kane: de een is positief, een ander weer neutraal en een derde ronduit negatief. Als kijker zijn we afhankelijk van de informatie die we krijgen van de persoon die dan aan het woord is: het ene moment dus positief, het andere negatief en langzaam maar zeker krijgen we een beeld van de hoofdpersoon. Het hele kijkproces van de film voelt dan ook aan als een legpuzzel (een metafoor die in de film nog eens letterlijk benadrukt wordt) en hoe meer stukjes van de puzzel we krijgen aangereikt hoe meer we de beweegredenen van de hoofdpersoon gaan begrijpen. Let in dit verband op het feit dat Welles alle flashbacks zo structureert dat we als kijker enkel de informatie krijgen die de persoon die aan het woord is ook daadwerkelijk kan weten, hetzij omdat die persoon er zelf bij was, hetzij omdat hij of zij het heeft gehoord. Welles is hier behoorlijk consequent in, op enkele gevallen na en het is dan ook aan de oplettende kijker om die momenten eruit te halen en de reden van de afwijking te beredeneren.

Ten tweede is het gebruik van het nieuwsfilmpje aan het begin van de film ontzettend inventief: in dat filmpje wordt een kort verslag gegeven van het leven van Charles Foster Kane en hierdoor krijgen we als kijker in een paar minuten tijd eigenlijk een samenvatting van de hele film -nadere analyse hiervan leert ons overigens dat dat nieuwsfilmpje bijna exact dezelfde structuur heeft als de hoofdfilm, iets wat je uiteraard alleen kunt zien als je de film meermalen gezien hebt. Je zou aanvankelijk denken dat een samenvatting van het verhaal aan het begin van de film zou betekenen dat de rest van de film bloedsaai wordt, maar dat is hier juist helemaal niet het geval. Het is namelijk helemaal niet zo interessant wat er gaat gebeuren, maar eerder wanneer, hoe of wat het gaat gebeuren. Een methode om het suspense gehalte in de film te vergroten: je weet immers dat iets gaat gebeuren, alleen niet wanneer.

Welles speelt ook continu met het genre van de film en de verwachtingen en conventies die genres met zich meebrengen. Het begin van de film begint als een mysterie, inclusief spannende muziek. Maar als snel wordt duidelijk dat dit geen gewoon mysterieverhaal gaat worden. want dan neemt de film namelijk de vorm aan van een fictionele biografie (het is een verkapte versie van het leven van de echt bestaande krantenmagnaat William Randolph Hearst), waarbij het leven van een individu geschetst wordt en enkele momenten uit diens leven gedramatiseerd. Dan neemt het weer de vorm aan van een detective verhaal, want de journalist Thompson is op zoek naar antwoorden op de vraag: 'wie of wat is rosebud'. Welles schroomt zelfs niet om er musical in te stoppen. Het grappige is dat Welles van alle traditionele conventies iets overneemt, maar gedurende de film blijft spelen met de conventies uit alle genres.

Zoals al eerder opgemerkt gaat de film over de vraag: 'wie of wat is rosebud'? Dit is ook de vraag die de journalist Thompson bezig houdt en waardoor het verhaal zich kan ontwikkelen. Maar uiteindelijk gaat het helemaal niet zozeer om die vraag, het is enkel een kapstok waaraan de rest van het verhaal kan worden opgehangen. Thompson is niet eens een personage, maar meer een mechanisme om een verhaal te kunnen vertellen, wat benadrukt wordt door het feit dat Thompson nooit duidelijk in beeld komt, hij wordt bijna altijd van achter gefilmd of in het donker gelaten.

Met een citaat van Orson Welles schakelen we over naar het volgende bijzondere punt van de film, de visuele kant:

'Kane, we are told, loved only his mother - only his newspaper- only his second wife- only himself. Maybe he loved all of these, or none. It is for the audience to judge. Kane was selfish and selfless, an idealist, a scoundrel, a very big man and a very little one. It depends on who's talking about him. He is never judged with the objectivity of an author, and the point of the picture is not so much the solution of the problem as its presentation'. - Orson Welles

Een van de grote kwaliteiten is zoals gezegd de technische en visuele kant van het geheel. Ten eerste is de film overduidelijk geïnspireerd door het Duitse Expressionisme. Dit is een filmstroming uit de jaren '20 die op zijn beurt weer afkomstig is uit de schilderkunst. Daarin bestond het Expressionisme namelijk al- denk hierbij bijvoorbeeld aan de groepering 'Der Blaue Reiter', waartoe oa. Wassily Kandinsky, Franz Marc en Paul Klee behoorden. Het Expressionisme was niet uit op een zo natuurlijk mogelijke weergave van de werkelijkheid, maar om de werkelijkheid weer te geven volgens de innerlijke staat van de schilder. Dit ging gepaard met felle kleuren die niets te maken hadden met de werkelijkheid en overdreven, vervormde beelden. Een bekend voorbeeld van Expressionisme in de schilderkunst is 'De Schreeuw' van Edvard Munch:

In de cinema kwam dit tot uiting (ook onder invloed van het Expressionistische theater) in het volgende: een duistere sfeer, veel symboliek, zeer gestileerde manier van acteren en lopen, uiterst onrealistische en geometrisch onverantwoorde decors en thema's als waanzin, occultisme en het mystieke. Films als 'Das Kabinett des Doktor Caligari' (Wiene, 1919) of 'Nosferatu' (Murnau, 1922) kunnen tot deze school gerekend worden. Het volgende screenshot uit 'Citizen Kane' geeft denk ik wel een goed beeld van die invloed:

Welles filmt hier door een glazen bol heen, waardoor het beeld behoorlijk vervormd wordt, zoals je kunt zien. Een link leggen naar 'De Schreeuw' is dan ook zo gedaan. Tevens is ook de hele setting en belichting vaak typisch Expressionistisch. Ook de volgende foto geeft duidelijk de invloed van het Expressionisme weer, in een scène waarin enkel door belichting en mise-en-scène een duistere sfeer wordt gecreëerd.

Ook het begrip 'deep focus' (in het Nederlands vertaald als 'diepte scherpte') is een term die door Welles gepionierd is, hoewel John Ford in ‘Stagecoach’ hier het eerste mee was. Dit is een techniek die technisch vrij lastig te bereiken is en waarmee het volgende bedoeld wordt: normaal gesproken heb je in een shot een punt waarop de aandacht ligt; dit punt wordt dan traditioneel scherp in beeld gebracht, waarbij de overige zaken in het beeld wat minder scherp zijn. Je zult er misschien nooit op gelet hebben, maar het is echt zo. Soms wordt het in één shot duidelijk gemaakt: je ziet bijvoorbeeld twee mensen in een ruimte staan. Eerst zie je dan de voorste persoon scherp in beeld, omdat die op dat moment bijvoorbeeld iets zegt tegen de achterste persoon. Vervolgens zal de achterste persoon dan antwoorden en de cameraman kan dan de techniek gebruiken dat hij hetzelfde shot houdt, maar met de camera inzoomt op die achterste persoon, waarbij de voorste dan plots waziger wordt. Dit is een heel normaal proces, waarmee de kijker gestuurd wordt in zijn aandacht: datgene wat scherp in beeld gebracht wordt is blijkbaar het punt van aandacht. Met deep focus heb je niet een dergelijk houvast: deep focus stelt de filmmakers namelijk in staat om meerdere aspecten van een bepaald shot scherp in beeld te brengen. Het volgende screenshot (uit een scène waarin een moeder haar kind afstaat middels het ondertekenen van papieren) kan hier verheldering in aanbrengen:

Op het eerste gezicht zul je zeggen: wat is hier nu bijzonder aan? Maar nadere bestudering leert ons dat alle personen in het shot 'in focus' zijn, ze zijn allemaal scherp: de drie personen op de voorgrond en het kind op de achtergrond (hij staat wat ver weg en lijkt daarom 'out of focus', maar in de film is hij nog beter te zien). Zonder deep focus zou de regisseur zich richten op de moeder die de papieren tekent en haar scherp in beeld brengen, waarbij de vader bij de deur en het zoontje buiten onscherp zouden worden. Welles slaagt er met 'deep focus' in om alle drie de aspecten van het shot (moeder, vader, kind) scherp in beeld te brengen, waarbij hij de situatie van de scène accentueert. De aandacht ligt wel degelijk op de moeder en de papieren die zij tekent, want iedereen kijkt naar die papieren. Maar tegelijkertijd, dankzij de 'deep focus' weet Welles ook de aandacht te leggen op de vader (die hulpeloos toekijkt) en op het zoontje (in de film is het kind druk in de weer met sneeuwballen gooien, waardoor het onvermijdelijk je aandacht trekt), het kind wat het onderwerp is van de papieren die getekend worden. Je hebt dus in één compositie alle elementen waar de scène om draait. Normaal gesproken zou men in Hollywood een zelfde scène middels montage in beeld gebracht hebben, waarbij afwisselend de belangrijke aspecten uit de scène in beeld gebracht worden. Dit betekent ook dat de regisseur de kijker dwingt waar te kijken; Welles laat die vrijheid dus aan de kijker: hij of zij weet niet goed waar te kijken, wat een veel actievere houding van de kijker vergt. Hier volgt nog een shot dat deep focus gebruikt en waarin alle drie de lagen van de compositie scherp in beeld gebracht zijn:

Gedurende de hele film gebruikt Orson Welles allerlei visuele grapjes om de status van zijn personage Charles Foster Kane weer te geven: deze is, zoals gezegd, een heel groot man of een naar, onbelangrijk ventje, afhankelijk van wie er over hem praat. Dit verschil in status is een punt dat Welles continu visueel uitbuit, zoals je hieronder kunt zien (het zijn twee shots uit één scène). In het linkse shot zie je het personage Kane op de achtergrond staan, waarin hij, doordat hij onder die gigantische ramen staat, ineens een dwerg lijkt. In het rechter shot is Kane 'ineens' weer van normaal formaat, hoewel de ramen nog steeds dezelfde zijn. Een prachtig staaltje van optisch bedrog (en 'wederom deep focus').

Ook in onderstaand shot zien we weer een visuele grap die zich op hetzelfde punt concentreert: een oude Kane die in talloze spiegels reflecteert. Welles geeft hiermee op puur visuele wijze aan, dat Kane altijd dezelfde megalomane persoon blijft die hij altijd was, zelfs op hoge leeftijd (althans volgens de persoon die op dat moment over hem spreekt).

Het volgende shot is wederom een typisch staaltje Wellesiaans film maken; normaal gesproken is datgene op de voorgrond uiteraard veel groter dan datgene op de achtergrond (kijk nog eens naar het shot met het jongetje buiten het raam en de moeder op de voorgrond). Hier draait Welles die normale verhouding om - de echte Kane op de voorgrond valt in het niet bij de Kane van de vlag op de achtergrond:

Een ander punt dat opvalt in de visuele stijl is het gebruik van extreme onderbelichting. Talloze personages staan vaak in een schaduw of stappen een schaduw in dan wel uit. Zoals boven al aangeven komt de persoon Thompson helemaal nooit uit de schaduw. Je moet maar eens letten op dit prachtige spel met donker en licht, er zitten enkele prachtige voorbeelden in, zoals de volgende (wederom een visuele grap over de status van de personen, want Kane buigt hier over zijn vrouw heen, waardoor ze 'verzwolgen' wordt door zijn schaduw):

Een groot deel van de visuele pracht moet op het conto geschreven worden van cameraman Gregg Toland, die tijdens de opnamen van 'Citizen Kane' al gepokt en gemazeld was in het vak. Een regisseur heeft altijd iemand nodig om zijn ideeën te vertalen naar het witte doek en Welles had zich geen betere persoon kunnen wensen dan Toland, die gezien wordt als een van de meest invloedrijke cinematografen aller tijden (heerlijk toch, al die superlatieven...). Maar het moet gezegd, de zwart-wit beelden van 'Kane' zijn om door een ringetje te halen en Welles had waarschijnlijk de helft van zijn experimenten de prullenmand in kunnen gooien als hij niet iemand van het niveau van Toland had gehad.

Sommige mensen hebben de film veroordeeld vanwege de gemaaktheid van de beelden, alles is gekunsteld en de film hangt aan elkaar van visuele trucs. Ja, alles is ook gekunsteld, maar dat is nu juist exact de hele pointe van de film: de waarheid is nooit te achterhalen. Want wat is nu de waarheid? Is dat niet afhankelijk van met wie je spreekt? Heeft niet iedereen een andere visie op de waarheid? En is de manipulatie met de beelden niet precies bedoeld om deze onbetrouwbaarheid van visie/waarneming te accentueren? In de wereld van Orson Welles is er altijd al een dunne scheidslijn geweest tussen leugen en bedrog, tussen waarheid en onzin. In ‘Citizen Kane’ is dat meteen al duidelijk, maar in vrijwel alle films die ik van hem gezien heb is het idee van identiteit, echtheid, leugen of waarheid volledig onduidelijk, van ‘Lady from Shanghai’ via ‘The Stranger’ naar ‘The Trial’ om via ‘Touch of Evil’ uiteindelijk te culmineren in ‘F for Fake’, door veel kenners beschouwd als de ultieme Orson Welles film. Het ironische is dat de film zelf op veel punten claimt dat de media bepalen wat de waarheid is, een idee dat in 1941 misschien nog iets minder gemeengoed is maar momenteel redelijk algemeen verspreid is. Hoewel, als je goed kijkt is ‘Citizen Kane’ natuurlijk ook een rechtstreekse kritiek op de propaganda en demagogie van Adolf Hitler, de film stamt immers uit 1941. Maar hoewel de film wel suggereert dat de media een bepalende invloed hebben op wat mensen denken ondermijnt de hele film dit idee zelf weer, want door meerdere kanten van dezelfde persoon te schetsen geeft het aan dat de objectieve waarheid nooit te achterhalen is en dat subjectieve waarheid het hoogst haalbare is. Als kijker wordt je uitgenodigd om jezelf een beeld te vormen van de hoofdpersoon, maar uiteindelijk weet je nog steeds niets. Het is in dit opzicht natuurlijk geen toeval dat de film begint en eindigt met het bordje ‘no trespassing’, een metafoor voor de gehele film: we worden uitgenodigd in iemands leven, maar toch ook weer niet.

Ik heb het in het begin al even gehad over de receptie die 'Citizen Kane' ten deel viel bij zijn release, want het was zeker niet direct allemaal feest. Het publiek had eigenlijk geen boodschap aan de film en commercieel was de film dan ook een drama. Het zat de film ook niet bepaald mee, want de man waarop het karakter van Charles Foster Kane gebaseerd was, William Randolph Hearst, voerde een verbeten campagne tegen de film. Dit is niet heel verwonderlijk gezien het toch niet al te positieve beeld dat Welles schetst van de man. Nu is vaak slechte publiciteit juist weer goed voor de kassaomzet, maar niet in het geval van 'Citizen Kane'. De redenen daarvoor zijn moeilijk te achterhalen en feitelijk ook niet heel interessant. Artistiek gezien was de film wel direct een succes, hoewel de film duidelijk niet meteen de status had die hij nu geniet. De film werd genomineerd voor 9 Oscars (waarvan 4 voor Welles), waarvan alleen de Oscar voor Beste Scenario in de wacht werd gesleept. De Oscar voor Beste Film ging naar 'How Green Was My Valley' van John Ford. De mensen die die film nu nog kennen zijn bij wijze van spreken op een hand te tellen; toch grappig hoe die dingen kunnen lopen.

Al met al kunnen we vaststellen dat 'Citizen Kane' misschien niet de beste film ooit is (want dat is niet aan te geven), maar een vreselijk goede film is het zeker wel. Het inventieve scenario, de geweldige vertolkingen, alle cinematografische vernieuwingen, de prachtige muziek van Bernard Hermann (die later nog muziek zou schrijven voor talloze Hitchcock klassiekers en een film als 'Taxi Driver'): het is allemaal van hetzelfde hoge niveau. Ik verbaas me er iedere keer weer over namelijk hoe snel de film voorbij vliegt en hij fris hij nog steeds oogt, zelfs na meer dan 60 jaar.