Il Deserto Rosso *****

Regie: Michelangelo Antonioni (1964)

Ondanks dat vrijwel iedere Michelangelo Antonioni film die ik zag grote indruk op mij achtergelaten heeft, zal ik niet snel een van zijn films opzetten omdat ik het gevoel heb ontzettend snel veel te missen in zijn films en ik dus in een bepaald soort stemming moet zijn om de films recht aan te doen (wat ook meteen verklaart dat ik ‘The Passenger’ al een half jaar of zo ongezien in de kast heb staan). Maar zoals gezegd, als ik dan een Antonioni zie, ben ik weer helemaal ondersteboven en ‘Il Deserto Rosso’ is zonder meer een van de mooiste films die ik tot op heden van hem gezien heb.

Het was zijn eerste film in kleur en het is een waar meesterwerk als het gaat om het gebruik van kleur, ruimte en de interactie met de personages. De film staat er bekend om hele delen van het landschap simpelweg te schilderen om een bepaald effect te verkrijgen, maar de hele film is zo doordacht en inventief ontworpen dat het bijna eng is. Vaak worden flarden van kleur gebruikt net zoals een Expressionistische abstracte schilder als Mark Rothko het gebruikt: bepaalde relatief vormloze vlakken van kleuren die een bepaalde emotie vertegenwoordigen dankzij de wijze waarop ze geordend of samengebracht zijn. Ik moest constant denken aan het Expressionistische meesterwerk ‘Das Kabinett des Doktor Caligari’ uit 1919, want die film is terecht beroemd geworden vanwege de wijze waarop het decor en personages laat samensmelten. Hoewel Antonioni de groteskte vervormingen en opzettelijke artificialiteit van ‘Caligari’ achterwege laat, heeft hij niet minder aandacht voor de wijze waarop ieder shot is gecomponeerd en hoe hij zijn personages in een aan de ene kant realistische maar tegelijkertijd volstrekt onrealistische wereld weg zet. Indrukwekkend als altijd is de wijze waarop Antonioni zijn karakters in de ruimte plaatst en speelt met deze ruimte: hij zet karakters voor muren, achter een raam of in een deuropening op een wijze die vaak een vervlakking van ruimte in zich draagt, laat soms de ruimte bijna tot leven komen (de grote hoeveelheid stoom die uitgeblazen wordt, het schip dat als het ware dwars door land heen vaart) of maakt de ruimte belangrijker dan de personages. Net zoals een choreograaf zijn dansers in een ruimte plaatst, ordent Antonioni zijn karakters vaak op bepaalde wijze in de ruimte, via bepaalde patronen die niet direct een narratieve functie hebben; het ging hem altijd al meer om de esthetische kwaliteit van een compositie dan de narratieve waarde ervan en de wijze waarop hij indrukwekkende composities aan elkaar monteert, levert weer fantastische resultaten op.


Net als in ‘L’Eclisse’ (waar het me voor het eerst opviel) draait Antonioni ook hier vaak de logische opbouw van scènes om: in plaats van eerst een establishingshot en vervolgens een detail uit dat shot (zodat je als kijker eerst een overzicht krijgt waar je bent en daarna een detail krijgt), gebruikt Antonioni exact de omgestelde volgorde, waardoor je constant gedesorienteerd raakt als kijker, een gevoel dat uiteraard perfect past bij de neurotische en geestelijk instabiele wereld van de karakters van de film. De elektronische muziek maakt de reeds unheimische en onwerkelijke sfeer die de kleurpatronen, art-direction en visuele stijl veroorzaken nog een stukje vervreemdender en past verder ook nog perfect bij het thema van technologie en industrialisatie dat als een rode draad door de film loopt.

Verhaaltechnisch doet Antonioni wat ie altijd doet: een verregaande dedramatisering van het verhaal en constant het aanbieden van flarden van informatie, flarden die gaandeweg de film steeds meer een geheel gaan vormen, alsof je langzaam een psychologische legpuzzel aan het leggen bent, zonder dat je echter een echt duidelijk psychologisch gemotiveerde verhaallijn voorgeschoteld krijgt. Het is de constante strijd tussen de de karakters en de wereld waarin ze leven dat een centraal thema is van Antonioni: vervreemding van mensen van hun omgeving, op indrukwekkende wijze gevisualiseerd. Zoals altijd trekt Antonioni parallellen tussen verschillende elementen (natuur vs. mens, binnen vs. buiten, kleur vs. kleurloos etc.) op subtiele wijze, want bepaalde motieven die eerst in een zekere omgeving verschijnen, kunnen later weer opduiken in een andere omgeving waardoor er connecties ontstaan. De verzieking van Eros (Liefde) was het centrale thema van zijn voorgaande Trilogie (‘L’Avventura’, ‘La Notte’ en ‘L’Eclisse’) en deze film is een verdere uitwerking van die drie films, hoewel sommige mensen deze film bij die drie andere films trekken en het een vierluik maken. Hoe het ook zij, de verzieking van Eros, de maatschappij die de weg kwijt is en de moeilijkheden die mensen hebben om in die verknipte moderne maatschappij op de been te blijven, het is ook hier een duidelijk thema.

‘Il Deserto Rosso’ is zonder enige twijfel het modernistische meesterwerk waar ik zo vurig op gehoopt had. De enige reden dat ik deze film niet meteen een 10 geef is de afstandelijkheid van de film. Maar dat gezegd hebbende is Antonioni beschuldigen van afstandelijkheid hetzelfde als een groentewinkel binnenlopen en vragen om een zak cement, je weet van tevoren dat je dat niet krijgen zult. Afgezien van deze zeer kleine opmerking is ‘The Red Desert’ een lichtend voorbeeld van intellectuele en creatieve cinema, een ware mijlpaal in de filmgeschiedenis gemaakt door een van de weinige echte vernieuwers van de narratieve cinema.