Anatahan (Josef von Sternberg, 1953) *****

Sternberg’s laatste film is ook een van zijn meest zeldzame en een van zijn grootste flops, een film die behalve in Japan nergens een fatsoenlijke bioscooprelease gehad heeft destijds en ook daarna maar zelden te zien geweest is. Ik ben in de bevoorrechte positie geweest om de film iets meer dan een jaar geleden in de Cinematheque Française te zien en nu is er dan zelfs een DVD van verschenen! Hoewel Sternberg ooit een van de meest prestigieuze regisseurs van Hollywood was moest hij voor zijn zwanenzang helemaal naar Japan om nog een film te kunnen maken – Hollywood is onverbiddelijk wat dat betreft. Maar het is misschien ook wel toepasselijk dat Sternberg een film als ‘Anatahan’ in Japan moest maken, want hij heeft eigenlijk nooit gepast in Hollywood, experimentele kunst en de Dreamfactory gaan meestal niet goed samen. Sternberg baseerde ‘Anatahan’ op een waargebeurd verhaal van een groep Japanse soldaten die in WOII meerstorten op een onbewoond eiland en daar 8 jaar lang verblijven, weigerend te geloven dat de oorlog al afgelopen is - ‘truth is stranger than fiction’ soms.

Een van de meest eigenaarde aspecten van ‘Anatahan’ is het formele aspect: alle dialoog is in het Japans en ook niet ondertiteld; Sternberg zelf spreekt continu een voice-over in, waarin hij soms de Japanse dialoog vertaald, soms commentaar geeft op wat er gebeurd is en ook continu verteld wat er komen gaat. Sterker nog, aan het begin van de film deelt Sternberg ons direct mee wat er gaat gebeuren in de film en hij blijft dit aan het begin van bijzonder veel scènes doen. Een conventionele dramatische spanningsboog wordt hierdoor automatisch onmogelijk gemaakt en de relatie die de kijker met ‘Anatahan’ heeft is anders dan bij de meeste films. Het is overigens zeker niet voor het eerst dat Sternberg deze tactiek gebruikt, bijvoorbeeld in ‘The Scarlet Empress’ doet hij hetzelfde met geschreven tussentitels en de reden is eigenlijk erg simpel: als je al weet wat er komen gaat hoef je ook geen aandacht meer te besteden aan het verhaal en wordt je welhaast gedwongen om naar de stijl te kijken, altijd een essentieel onderdeel van Sternberg’s films en in zijn ogen zelfs de enige reden om zijn films te kijken (hij heeft wel eens gezegd dat je zijn films ook ondersteboven kunt kijken). Het is ook die typische Sternbergiaanse afstandelijkheid, welke in deze film enkel versterkt wordt door de cynische en extreem monotone wijze waarop Sternberg zijn voice-over inspreekt. Een god die bijna met verachting neerkijkt op de mens en zijn stommiteiten.

Maar toch is de film als geheel nergens afstandelijk, hij is juist ontzettend hypnotiserend en meeslepend, hoofdzakelijk dankzij de visuele poëzie die Sternberg in zijn beste werk weet te bereiken en deze film hoort vrij duidelijk tot zijn beste werk. Sternberg hield natuurlijk van een volgeplamuurde mise-en-scène en in deze film overtreft hij misschien zelfs ‘The Devil is a Woman’ als het gaat om een barokke mise-en-scène: de film speelt zich vrijwel volledig af in een jungle, dus Sternberg kan zich uitleven in een wirwar van takken, bladeren, lianen en andersoortige begroeiing. Het is natuurlijk geen realistisch oerwoud, want de regisseur had een hartgrondige hekel aan realisme: hij liet in een enorme hangar een compleet artificieel oerwoud bouwen, zoals de Expressionisten dat ook pleegden te doen en de bladeren zijn nog net niet van plastic, maar ‘Anatahan’ is wel de meest ‘synthetische’ van alle Sternberg films, waarbij de volledig synthetische film het ideaal vormde voor Sternberg. Ook fantastisch hoe hij bij enkele scènes tegen het einde van de film extreem duidelijk een foto gebruikt als achtergrond, het is studiofilmerij op zijn meest extreem. Al deze gekunsteldheid wordt echter weer ondermijnt door de vele shots van de echte zee die de gehele film doorspekken. Sternberg zelf heeft, op zijn typische manier, het floppen van de film hier aan geweten: dat hij de echte zee heeft gefilmd, maar het is in mijn ogen juist wat de film zo krachtig maakt: de combinatie van het artificiële en het natuurlijke die tegen elkaar opboksen.

Daarmee komen we op een cruciaal punt: de film zegt meer over de aard van de mens dan praktisch iedere andere film. Hoewel Sternberg zijn uiterste best doet om alles zo afstandelijk en gekunsteld mogelijk te maken, is zijn analyse van de mens als een mes door boter. Het zijn ‘echte’ mensen in een verder compleet onechte omgeving. Net zoals een entomoloog insecten bestudeert met een vergrootglas, zo bestudeert Sternberg de mensheid in ‘Anatahan’ en dringt met bijna speels gemak door tot de kern. Het is bijna sociale wetenschap gepresenteerd als expressieve poëzie.