Eyes Wide Shut *****

Regie: Stanley Kubrick (1999)

Het was alweer enkele jaren geleden dat ik deze voor het laatst zag en wat mij betreft is het nog steeds een meesterwerk. Enkele dingen die me dit keer opvielen:

De wijze waarop Kubrick vaak zijn kadering en montage gebruikt om de relatie tussen de personen binnen die scène visueel te benadrukken. Meestal wordt er slechts een personage in een shot getoond, waarmee deze filmische ruimte opgeëist wordt door dat personage, hij is de baas binnen zijn eigen ruimte en als er al meerdere personen binnen hetzelfde shot te zien zijn worden ze vaak nog gescheiden door objecten. Neem enkel de befaamde slaapkamerscène waarin Kidman haar ontboezeming doet: in het begin zijn Cruise en Kidman nog regelmatig samen binnen het kader te zien, maar nadat er ruzie ontstaat, ontstaat er letterlijk ook een fysieke scheiding tussen hen, want nimmer in die scène zijn ze nog in hetzelfde shot te zien.

Dit is nog duidelijker en indrukwekkender in de scène die er op volgt, waarin Cruise het huis van Lou Nathanson bezoekt. Allereerst zien we Cruise het huis binnengaan, waarbij de camera hem van achter volgt als hij het huis in loopt en op de deur klopt. De beruchte steadicam camera die de protagonist volgt (een Kubrick stokpaardje sinds ‘Paths of Glory’) is ook hier in zwang en het geeft zoals altijd het personage een zweem van autoriteit: Cruise is even de baas van de ruimte die hij hier betreedt. Vervolgens gaat Cruise de kamer in waarin de emotionele Marion op hem wacht en beiden zijn binnen hetzelfde kader te zien: Cruise die probeert het emotionele gat dat geslagen is door de onthullingen van de fantasieën van zijn vrouw, ziet hier tijdelijk zijn emotionele gat gevuld dankzij Marion. Echter, de rest van de momenten tussen Cruise en Marion worden beiden weer gescheiden van elkaar, oftewel omdat ze getoond worden apart van elkaar oftewel omdat ze samen binnen het kader getoond worden maar dan wel met een lampenkap ertussen zodat ze alsnog fysiek gescheiden worden. Deze strategie houdt Kubrick vol, totdat we een shot krijgen waarin het hoofd van Cruise langzaam te zien wordt in een shot waarin eerst alleen Marion te zien was, waarmee de scheiding opgeheven wordt en het is niet toevallig dat juist op dit moment Marion hem begint te zoenen: de afgescheiden filmische ruimtes worden opgeheven en beiden zijn niet meer alleen maar even samen. Lang echter duurt het geluk niet, omdat de vriend Carl aanbelt. Niet geheel verwonderlijk filmt Kubrick de intocht van Carl op exact dezelfde wijze als die van Cruise maar dan vanuit een gespiegelde camerapositie: Carl loopt exact hetzelfde en neemt nu de ruimte in die Cruise zojuist ingenomen had, waarmee de zoektocht van Cruise naar een ruimte waarin hij emotioneel de baas is, weer teniet wordt gedaan; Carl eist zijn positie als emotioneel machtshebber binnen deze ruimte weer op en schopt Cruise buiten. Als Carl de kamer binnenkomt, zijn hij en Marion direct samen te zien in een shot, waarmee de orde zoals die was voordat Cruise binnenkwam weer hersteld is. Deze indrukwekkende scène culmineert dan in een subliem shot waarin Carl en Marion links in het beeld staan en Cruise rechts in het beeld, gescheiden door het lichaam van de dode man in het bed op de achtergrond, de dode man die de reden was dat deze situatie überhaupt kon ontstaan en waarmee in één moment de verhoudingen van deze situatie op puur visuele wijze duidelijk gemaakt wordt. Soortgelijke visuele strategieën worden door Kubrick in de gehele film gehanteerd.

Bill neemt bezit van een vreemde ruimte…

...ontmoet Marion…

...wordt gescheiden van Marion...

…Marion alleen…

…Bill neemt bezit van Marions ruimte…

…Carl neemt weer bezit van de ruimte die Bill eerder innam…

…Carl en Marion weer samen…

…de ‘orde’ is weer hersteld.

Nabootsing is een van de centrale technieken die Kubrick constant gebruikt. Het is allereerst nabootsing waar Cruise mee bezig is: jaloers door de seksuele fantasie van zijn vrouw probeert hij haar te imiteren door ook op allerlei manieren ontrouw te zijn aan zijn vrouw. Nabootsing is er ook dankzij het decor; onder andere Martin Scorsese heeft aangegeven dat de straten geen daadwerkelijke straten van New York zijn (alles is in Londen opgenomen, op enkele second unit shots van New York na), zelfs de straatnamen die in de film voorkomen zijn geen echte straten. Het verhaal waar de film op gebaseerd is, speelde zich af in Wenen van het begin van de 20e eeuw en Kubrick verplaatst het geheel naar New York van einde van de 20e eeuw, maar dan wel een geïmiteerd New York. Ook de dialoog zit boordevol met nabootsing, er zijn weinig films waarin zinnen zo vaak herhaald worden (bv. Ziegler: ‘I had you followed’; Bill: ‘you had me followed’). De film is hiermee ook een soort les als ‘schoenmaker blijf bij je leest’: doe datgene waar je goed in bent en begeef je niet in zaken die je over het hoofd gaan. De reden dat Bill in de problemen raakt is omdat hij niet thuis hoort in de rituele sekswereld van de rijken en machtigen, hij is ‘gewoon’ een dokter in New York en op het moment dat hij probeert door te dringen tot een onbekende wereld ontstaan de gevaren. Pas als hij besluit het niet verder uit te zoeken verdwijnen de gevaren weer. Michael Chion ziet in deze film dezelfde boodschap als in de antioorlogsfilm ‘Paths of Glory’: het is beter om te leven dan om je leven in gevaar te brengen zonder goede reden.

De tegenstrijdige titel ‘Eyes Wide Shut’ kan op vele manieren geïnterpreteerd worden. Het kan slaan op het wel kijken maar niet zien, een thema dat constant terugkeert in de film (helemaal aan het begin als Alice vraagt aan Bill hoe haar haar zit en hij antwoordt ‘goed’, waarop ze antwoordt dat hij niet eens gekeken heeft). Het is de verwaarlozing van Bill van zijn vrouw Alice: hij gaat er zo van uit dat zij trouw blijft aan hem, puur en alleen omdat ze getrouwd zijn, dat hij geen acht meer op haar slaat. En het is juist dit ‘wel kijken, maar niet zien’ dat aan de basis ligt van de odyssee die Bill onderneemt, waarmee de film een kritische blik is op het fenomeen huwelijk, waarbij mensen na verloop van tijd geen aandacht meer voor elkaar hebben en langs elkaar heen leven. Wel naar elkaar kijken maar elkaar niet echt zien. Het is een film ook over normale mensen, hoewel dat in eerste instantie tegenstrijdig lijkt. De gehele film speelt zich af in een bijzonder rijke omgeving en er gebeuren allerlei zaken die de meeste mensen nooit zullen meemaken. Maar toch is het onder die oppervlakte een film over een normaal huwelijk. Er zit geen held in deze film, het gaat over normale problemen die normale mensen ook meemaken. Het is een film over de dagelijkse flow van het leven (er zitten niet voor niets enkele banale scènes in waarin het dagelijks leven getoond wordt), een dagelijkse sleur die even bruut verstoord wordt. Maar uiteindelijk verdwijnen alle rimpels uit het water weer en eindigen we met een rimpelloze oppervlakte. Althans, aan de oppervlakte, want Kubrick suggereert constant dat er meer onder de oppervlakte schuilt dan we te zien krijgen. De maskers, de titel, de continue artificiële belichting, het lijkt allemaal te duiden op het feit dat er meer is dan de kunstmatige oppervlakte die we voor onze ogen zien en in dit opzicht is de film verwant aan een film als ‘Blue Velvet’ van David Lynch. En net als die Lynch film is ‘Eyes Wide Shut’ een film waarin je constant weer nieuwe elementen kunt ontdekken en dat is doorgaans het kenmerk van de echte meesterwerken.