Frans Zwartjes – The Great Cinema Magician *****

Regie: Frans Zwartjes (1968-1979)

Net zoals overal heb je ook binnen de avant-garde film een canon, een groep werken of kunstenaars die het beste vertegenwoordigen dat de stroming te bieden heeft. Denk een Stan Brakhage, een Kenneth Anger, een Maya Deren, drie van de giganten van de experimentele cinema. De Nederlandse experimentele filmer Frans Zwartjes zou wat mij betreft tot deze canon moeten behoren, want zijn beste werk behoort tot het beste van wat creativiteit in film kan bewerkstelligen.

Niemand minder dan Susan Sontag noemde Zwartjes de ‘belangrijkste experimentele filmmaker van zijn tijd’ en zoals wel vaker had Sontag gelijk. Zwartjes begon als violist bij de Amsterdamse opera, ging daarna violen bouwen, werkte een tijdje in een gesticht en ging toen films maken, terwijl hij tussendoor ook nog schilderde en lesgaf. Dat hij van huize uit een muzikant is, is direct terug te merken in zijn stijl want als je het hebt over films die net als muziek puur sfeer zijn dan heb je het over Zwartjes, een van de grootste meesters van sfeer in film. Dialoog kennen zijn films niet, maar de sfeer druipt er vanaf. Zwartjes deed alles zelf, van de cameravoering tot de montage en van de muziek tot de ontwikkeling van de filmrollen. Het is vooral een briljante combinatie van camerawerk en montage die zijn films een direct herkenbare stempel meegeven en het speerpunt van de meeste films zijn. De wijze waarop hij beweging en ritmes weet te creëren door de camera op een bepaalde manier te bewegen en vaak op de meest onverwachte momenten te knippen is onnavolgbaar. Veel van zijn vroege films zijn in zwart-wit en tonen zwaar opgemaakte mensen die een bizar spel voeren van (seksuele) aantrekking en afstoting. Mensen vernederen elkaar, hebben elkaar lief, kijken elkaar aan, besmeren elkaar met eten of rollen over elkaar heen. Hysterie en psychose zijn twee vaak terugkerende thema’s en vrijwel alle films kennen een beklemmende en vervreemdende sfeer, waarbij soms ook nog eens met kleurenfilters en vreemde lenzen geëxperimenteerd wordt.

Mijn eerste kennismaking met zijn werk was twee jaar geleden tijdens het Filmfestival van Rotterdam toen ik zijn film ‘Anamnesis’ op groot scherm zag, een film die me werkelijk uit mijn sokken blies en bijna nog meer indruk op me maakte dan de Stan Brakhage film in dezelfde screening. Zeer teleurgesteld was ik toen bleek dat zijn werk nog nooit op DVD gezet was, maar hoera, het Filmmuseum Amsterdam heeft ons sinds deze maand verblijd met een dubbel DVD met verzameld werk van Zwartjes. Een geschenk uit de hemel. ‘Mijn’ film ‘Anamnesis’ staat er ook op en hoewel het natuurlijk niet dezelfde impact op DVD heeft als op groot scherm blijken zijn films zich gelukkig erg goed te vertalen naar DVD.

13 korte films, een langfilm en een documentaire over Zwartjes vormen de inhoud van deze essentiële DVD. Iedere film afzonderlijk bespreken voert te ver, maar ik heb een aantal absolute meesterwerken gezien, films die zich kunnen meten met het beste uit de gehele filmgeschiedenis en vrijwel elke film is interessant. Zwartjes’s eigen favoriet, ‘Living’ moet een paar woorden krijgen, want die film zou al reden genoeg moeten zijn om deze DVD aan te schaffen. Zwartjes speelt samen met zijn vrouw Trix de hoofdrol en de film bestaat er uit dat ze hun nieuwe huis in Den Haag bekijken. Dat klinkt saai, maar in de handen van Zwartjes is het verre van saai. Hij filmde alles zelf met een handcamera die hij op zichzelf gericht had en je ziet feitelijk niets anders dan Frans en Trix die wat door het huis dolen. Maar zijn virtuoze camerawerk (vaak zijn de camerabewegingen zo vloeiend of complex dat je bijna niet geloven kunt dat die zonder hulpstukken met enkel de menselijke hand gedaan zijn), een extreme groothoeklens, vreemde kleurenfilters, sublieme montage en bizarre muziek (van hemzelf en Michel Waisvisz maar liefst) leveren een beklemmende filmhallucinatie op.

En dan is er nog het 72 minuten durende ‘Pentimento’, een verhaal op zich en misschien de meest ‘narratieve’ film op deze DVD’s. De film speelt zich af in een gevangenis, een psychiatrisch ziekenhuis of een abattoir (dat wordt nooit duidelijk) waarin een aantal figuren vreemde experimenten uitvoert op vrouwen; Pasolini’s ‘Salo’ is er bij wijze van spreken niks bij. Zwartjes kreeg de hele feministische beweging over zich heen die letterlijk vertoningen van de film verstoord hebben door ofwel de projector met film en al naar buiten te donderen ofwel emmers met rode verf tegen het doek aan te smijten. Het laconieke commentaar van Zwartjes op alle kritiek: ‘de film is niet bizar, het leven is bizar’.

De films van Frans Zwartjes laten je niet koud, dat is een ding dat zeker is. Schaf deze DVD vandaag nog aan, ook al ken je weinig experimentele films. Want beter dan dit zul je ze niet vinden.